Elke stamboomonderzoeker krijgt te maken met variaties in voor- en familienamen, maar mijn voormoeder Anna Moernaij is vast de koningin van de naamvariaties. Ze spant de kroon met vijftien (15!) versies van haar familienaam. Eén-en-dezelfde-persoon. Je zou van minder sterretjes zien.

Bij een vraag naar verwantschap, hoor je wel eens een antwoord als dit: “Nee, we zijn geen familie. Onze namen lijken wel op elkaar, maar bij mij is het met ‘De Smet’ met een ‘t’ en bij haar is het met ‘dt’, ‘Desmedt’ dus.” Of “Bij mij is het “Vandevelde’ in één woord en bij hem in drie woorden, ‘Van de Velde’…” Deze veelvoorkomende namen hebben trouwens nog meer variaties dan deze genoemde. Andere spelling, dus geen familie? Dat is nog niet zo zeker.

Help, naamvariaties!

Wie al eens de familiegeschiedenis induikt, ontdekt al snel dat een zelfde voorouder verschillende versies van zijn familienaam lijkt te hebben. In één en dezelfde akte kan je soms twee of meerdere versies van de familienaam (en voornaam). Zo zag dat de ambtenaar van de burgerlijke stand in de marge de familienaam ‘Dreessen’ noteerde, in de eigenlijke akte ‘Driessen’ schreef, en de persoon in kwestie met ‘Dreissen’ tekende. Tja.

Spelling-, vorm- en klankvariaties

De familienamen variëren niet enkel qua spelling, maar ook qua vorm. ‘Van Moorenhaut’ tegenover ‘Van Moorenhout’, maar ook ‘Moerenhoudt’ tegenover ‘Van Moerenhoudt’. Qua klank heb je bijvoorbeeld ‘Deknut’ en ‘Dekneut’.

Hoe komt dit?

Je kan zulke situaties soms verklaren door de ongeletterdheid van de genoemde personen. De akte werd vaak niet getekend of slechts door een kruis. Een foutieve spelling werd gewoon niet opgemerkt en men was niet bij machte de juiste spelling door te geven. Tot begin 20e eeuw waren vele mensen ongeschoold. In België werd de leerplicht ingevoerd in 1914; in Nederland in 1901.

Daarenboven had men zo’n respect voor de ambtenaar die de overheid vertegenwoordigde, dat men niet durfde te protesteren wanneer men wèl een foutieve spelling opmerkte.

Tenslotte gaf de betrokken persoon er vaak zelf niet om hoe zijn naam in de akte werd opgenomen. Het was duidelijk genoeg.

Parochieregisters

Bij akten uit de parochieregisters, de genealogische bronnen vòòr 1796, zijn de naamvariaties van ‘dezelfde naam’ veel talrijker. De pastoor van dienst voelde zich niet genoopt tot het consequent aanhouden van dezelfde spelling of vorm van de familienaam. Noch om een vlot leesbaar handschrift te hanteren. We hoeven daarom niet de pastoor te verketteren.

Burgerlijke stand

De spelling van de Belgische familienamen is vastgelegd door de Fransen in 1795. Vanaf 1796 dienden burgers geboortes en overlijdens aan te geven aan de burgerlijke stand en te huwen in het stad- of gemeentehuis. Voordien waren er veel regionale verschillen en zelfs variaties binnen dezelfde parochie. In Nederland werd men iets later, vanaf 1811, verplicht om een vaste familienaam te registreren.

Vaste spellingsregels Nederlandse taal

Nederland

De grootste verklaring van naamvariaties ligt verder dan de nonchalance van de koster of pastoor. Er wàren vòòr de 19e eeuw gewoonweg geen algemene spellingsregels in het Nederlands. Pas vanaf 1804 gold in Nederland de eerste algemene spelling: de zogenaamde Spelling Siegenbeek. Bij de schrijfwijze van de familienamen volgde men in Nederland de nieuwe spellingsregels van Siegenbeek, waardoor Nederlandse familienamen dichter liggen bij de huidige spelling.

Vlaanderen

In de Zuidelijke Nederlanden kwam hiertegen protest en moest men niet veel hebben van de ‘bemoeizieke, protestantse, Hollandse’ spellingsregels. Deze volgen werd beschouwd als trouw aan het regime van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. In Vlaanderen bleef de spellingsituatie nog even chaotisch en inconsequent. Zo gebruikte men bijvoorbeeld de ene keer ‘ae’, de andere keer ‘a’. De ene keer ‘ui’, de andere keer ‘uy’, enzoverder. De eerste algemene spelling in België werd pas in 1841 goedgekeurd: dit werd de Willems-spelling. Vanaf dan werd deze spelling algemeen gevolgd, ook in de spelling van de familienamen. De naamvariaties werden aan banden gelegd.

Oef, zegt de genealoog. Of toch niet?

Naamvariaties nog niet volledig uitgesloten

Geen onmiddellijke navolging bij aanhouden vaste spelling familienamen

Ook na 1796 bleven er naamvariaties ontstaan. Zo heeft mijn voormoeder Ursula Apolonia Deknudt (°9/2/1823) zussen die ‘Deknuedt‘ en ‘De Cnudt‘ heten. Verschillende familienamen binnen hetzelfde gezin. Toch gingen die variaties er geleidelijk aan uit en hield men vast aan dezelfde familienaam doorheen de generaties.

Transcripties

Heb je familiewortels uit landen met een ander schrift (Cyrillisch, Arabisch, …) dan werd de familienaam getranscribeerd bij het registreren in België. Er zijn echter verschillende transcriptieregels per land, waardoor kinderen geboren uit hetzelfde gezin maar die in verschillende landen geboren worden soms toch verschillende familienamen hebben. Maar dat is dan weer een ander verhaal.

Wat nu met die naamvariaties in de stamboom?

1/ Kiezen of niet

Als je begint met stamboomonderzoek, kan je door de vele naamvariaties van de wijs raken. ‘Wat is het nu?’, denk je dan. Je kan ervoor kiezen de meest voorkomende versie te kiezen, of om alle varianten op te nemen in je stamboom. Persoonlijk kies ik ervoor de voor- en familienaam uit de geboorte- of doopakte te nemen als voorkeurnaam en alle varianten van deze namen op te nemen in de persoonsfiche.

Bij ‘de koningin van de naamvariaties‘, Anna Moernaij gaat dit als volgt. In haar doopakte vinden we de familienaam: Anna Moernaij. Zo vind je ze ook terug in mijn stamboom. Alle andere versies die ik in volgende aktes tegenkom (haar huwelijks- en begrafenisakte, de doopaktes van haar kinderen) noteer ik als naamvariatie. Dat zie je ook in haar persoonsfiche. Zo heb ik deze vijftien varianten teruggevonden:

2/ Brede blik in speurwerk

Eens je weet dat naamvariaties mogelijk zijn, is het belangrijk ook naar andere schrijfwijzes te zoeken. Wanneer je de namen van je voorouders in indexen opzoekt, kijk je best naar varianten. Vaak staan die vlak bij elkaar (‘Moernaij’ en ‘Moereney’ bijvoorbeeld), maar soms ook helemaal niet. Denk aan ‘Morenhout’ en ‘Van Moorenhout’.

Als je een naamvariant mist, kan je een hele familie missen.

Bij de familie ‘Deknudt’, ontdekte dat ik ook moest uitkijken naar de naamvariaties ‘Decnut’, ‘De Cnudt’, ‘Dekneut’, ‘Deknud’, ‘Deknuedt’, ‘Deknut’, ‘Keneut’, ‘Knut’ en uiteindelijk zelfs ‘Queneut’!

Een brede blik is dus nodig.

3 / Dubbelcheck

Controleer of het wel degelijk om dezelfde persoon gaat, wanneer je dit vermoedt. Dat kan je doen aan de hand van de namen van de ouders, een geboorte-, huwelijks- of overlijdensdatum.

Anna, onze koningin van de naamvariaties, zou vandaag gewoon ‘Moerenhoudt‘ of ‘Moerenhout‘ heten, want dat zijn de twee versies die het gehaald hebben.

Bronnen

• Rijksarchief in België
  • Doopakten Malderen (Londerzeel): Sint-Amandus (1599-1652)
  • Huwelijksbeloften en -akten Lippelo (Sint-Amands): Sint-Stefaan (1614-1668)
  • Begrafenis- en overlijdensakten Lippelo (Sint-Amands): Sint-Stefaan (1666-1723)
• Alles over familienamen, Familienaam.be (© Ann Marynissen)
• Geschiedenis van de Nederlandse spelling, Wikipedia